Przemysłowe Zawiercie
Krótki przewodnik po przemysłowym Zawierciu
P.2 - Willa S. Holenderskiego. 2
P.3 - Huta Szkła Gospodarczego (ul. Towarowa) 2
P.5 - Gimnazjum Żeńskie Heleny Malczewskiej 2
P.8 - Kościół Parafialny pod wezwaniem apostołów Piotra i Pawła. 3
Kościół Ewangelicko-Augsburski 4
P.11 - Fabryka Opakowań Blaszanych. 5
P.12 - Odlewnia Żeliwa Ciągliwego. 6
P.14 - Zawierciańska Fabryka Maszyn „ZAFAMA”. 7
Park im. Adama Mickiewicza (obecnie Park Miejski). 8
W.0 – Wprowadzenie
P.1 - Dworzec PKP
1 grudnia 1847 r. przez Zawiercie przejechał pierwszy pociąg kolei Warszawsko -Wiedeńskiej. Pierwszy dworzec był drewniany, potem murowany (mieściły się przy ul.3 maja)
Obecny dworzec projektu Czesława Domaniewskiego oddano do użytku w 1914r. Tej solidnej konstrukcji nie zniszczył nawet wybuch amunicji w wagonach 2 czerwca 1945 r.
Dzięki kolei Zawiercie stało się miastem przemysłowym.
P.2 - Willa S. Holenderskiego
Stanisław Holenderski( 1871-1940) był Polakiem żydowskiego pochodzenia, właścicielem ogromnego majątku w Zawierciu i okolicach (m.in. cegielnie, cementownie ,kopalnie). Legenda głosi, że zamiast parkietu miał na podłodze wyłożone monety. Jako społecznik fundował i wspierał liczne inicjatywy w mieście w tym dobroczynne, patriotyczne i edukacyjne. Kolekcjonował dzieła sztuki (miał ok.40 obrazów Jacka Malczewskiego) i był miłośnikiem ogrodnictwa.
P.3 - Huta Szkła Gospodarczego (ul. Towarowa)
Historia zakładu szkła w Zawierciu sięga ok. 1880 roku. Pierwszymi właścicielami huty byli m.in. Andrzej Chmielowski oraz Marcus Holenderski (ojciec Stanisława). W roku 1884 firma „S. Reich i Spółka” odkupiła zakład i przekształciła w nowoczesną fabrykę. Na przełomie XIX i XX w. szkło z Zawiercia zdobyło sławę nie tylko w Królestwie Polskim, ale i także w Rosji i cesarstwie Habsburgów. Okres świetności przypadł na lata 60. XX w., wyroby huty znalazły się na każdym kontynencie. Zawierciańska Huta Szkła znajdowała się na Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego. Zakład ogłosił upadłość w 2016r.
P4 - dawny Magistrat
Początkowo osadą Zawiercie zarządzali sołtysi. Ostatnim sołtysem osady Zawiercie był Jan Rok. W 1915 Zawiercie uzyskało prawa miejskie i odtąd na czele miasta stali Tippelskirch, Jurgens, Peiker niemieckiego pochodzenia. Pierwszym burmistrzem Polakiem został Franciszek Szymański. Od 1919 roku n władzę w Zawierciu sprawują prezydenci. Pierwszym został Władysław Tuwan. 18 kwietnia 1930 roku przed Magistratem doszło do krwawych rozruchów z udziałem ok 3 500 osób. Bezrobotni mieszkańcy domagali się pracy i chleba. Ku czci ofiar tego wydarzenia zwanego. „Krwawym Piątkiem” odsłonięto pamiątkową tablicę.
P.5 - Gimnazjum Żeńskie Heleny Malczewskiej
Gimnazjum Żeńskie Heleny Malczewskiej to pierwsza szkoła średnia w mieście, powstała w 1898 r. Pierwsza matura w Zawierciu odbyła się w 1919r. Uczennicami szkoły były dziewczęta różnego statusu i wyznania ( z robotniczych oraz inteligenckich rodzin- katoliczki, żydówki i protestantki.) Szkoła była miejscem nauki tolerancji i szacunku w wielowyznaniowym i wielokulturowym Zawierciu. Wiele absolwentek Gimnazjum stanowiło kwiat polskiej inteligencji.
P.6 - Dom Udziałowy
”Złoty Róg”,-perełka architektury Zawiercia, siedziba Towarzystwa Udziałowego Budowy Domów. Obiekt w stylu secesyjnym z narożną balkonadą, zwieńczoną trzykondygnacyjną wieżyczką. Wykusz wsparty na dwóch żeliwnych filarach. Przykład kamienicy utworzonej dzięki wspólnej inicjatywie mieszkańców. W budynku mieściły się: od 1906 r. apteka S. Pasierbińskiego; i Biuro Werbunkowe Legionów Polskich oraz słynna ongiś Księgarnia K. Hubickiej.
P.7 - Szkoła Handlowa
Szkoła Handlowa Średnia Wandy Karczewskiej założona w 1923 r.
Od 1934r. w budynku działała Szkoła Handlowa i Gimnazjum Kupieckie Stowarzyszenia Kupców Polskich w Zawierciu, trzyletnia szkoła koedukacyjna. Szkoła dawała przygotowywanie do zawodów kupca i handlowca. 1 czerwca 1939 r. szkoła otrzymała uprawnienia szkoły państwowej. Wacław Chrzanowski bohater i konspiracyjny działacz patriotyczny w czasie II wojny światowej był dyrektorem szkoły przez cały okres jej istnienia (1934-1940)
P.8 - Kościół Parafialny pod wezwaniem apostołów Piotra i Pawła
Budowę Kościoła rozpoczęto 13 czerwca 1886 r. w miejscu gdzie dotychczas rósł las ;wg projektu Hugona Kudery w stylu neogotyckim z czerwonej cegły, na planie krzyża łacińskiego. Kościół oddano do użytku w 1903 r.W 1908r wybudowano plebanię. Kościół posiada 5 wież, sklepienie żebrowe trzy nawy, trzy witrażowe rozety. Ambonę ufundował S. Holenderski ołtarz boczny w kształcie tryptyku, S. Pasierbiński. Pierwszym proboszczem parafii był ks. Franciszek Zientara a wikariuszem ks .Bolesław Wajzler, który zginął w obozie Auschwitz-Birkenau.
P.9a - Fabryka TAZ
Pierwszą przędzalnię bawełny w Zawierciu wybudował w XIX w Mamelok, żyd niemieckiego pochodzenia, bracia Adolf i Bernard Grinsberg. odkupili fabrykę w 1869r i rozbudowali zakład. W1878 fabrykę przejęło towarzystwo Towarzystwo Akcyjne Zawiercie (w skrócie TAZ, pierwsza spółka akcyjna w Królestwie Polskim przemysłu bawełny. Pierwszym prezesem TAZ był hrabia Józef Zamoyski. Stale rosnąca liczba robotników poskutkowała budową osiedla fabrycznego TAZ. W czasie II wojny światowej w fabryce znajdowały się lotnicze warsztaty naprawcze i magazyny Luftwaffe.
P.9b - Osiedle TAZ
Powierzchnia osiedla to ponad 20 hektarów. Osiedle zbudowano na wschód od fabryki i linii kolejowej. Budowniczym był inż. Bigoszewski, a po jego śmierci P. Munch. Osiedle powstawało etapami w latach 1880-1910 i obejmowało także budynki użyteczności publiczne takie jak : Resursa Obywatelska, Willa dyrektora TAZ, Szkoła (1907 r.), łaźnia (1908 r.), Dom Ludowy (1910 r.), przedszkole, piekarnia, pralnia, szpital fabryczny, kościół ewangelicko-augsburski i kościół parafialny św. Piotra i Pawła wybudowany obok osiedla. Układ urbanistyczny osiedla wpisano do wojewódzkiego rejestru zabytków
Pałacyk Szymańskiego
Willa dyrektora Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie”, oddana w 1901 r. Willę otaczał park w stylu angielskim z dużym ogrodem, polem do gry w krykieta, szklarnią i oranżerią. W budynkach gospodarczych mieściły się dorożki i stajnia dla koni. Od strony południowo-zachodniej willę otaczał duży staw, do którego wpływała mała rzeczka zwana „Młynówką”.
Łaźnia
Powstała w 1908 roku w stylu neogotyckim wg projektu Hugona Kudery. Zarząd fabryki przeznaczył na jej budowę 12 tysięcy rubli. Budynek pozostał w niezmienionej postaci do dnia dzisiejszego. Łaźnia funkcjonowała do 1978 r.
Resursa
Klub pracowników oficjalistów TAZ, funkcjonujący od 1889r. Członkami Resursy mogli być wyłącznie mężczyźni - Budynek w stylu klasycyzującym. Dzięki staraniom dyrektora TAZ - Bolesława Masłowskiego, w budynku zorganizowano salę teatralną dla 200 osób. W Resursie organizowano bale i spotkania towarzyskie, zaś w okresie okupacji budynek przekształcono w tzw. Dom Niemiecki dla niemieckich elit.
Kościół Ewangelicko-Augsburski
Przybyli do Zawiercia na przełomie XIX i XX przemysłowcy i pracownicy niemieccy byli często wyznania luterańskiego. Kościół ewangelicki oddano do użytku w 1899r. Nabożeństwa odprawiano w języku niemieckim z udziałem pastora. Cmentarz protestancki powstał w późniejszym czasie. Znajduje się on obecnie przy parafii NMP w Zawierciu. W1957 r na miejscu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego powstał Dom Rzemiosła w Zawierciu.
Szkoła (obecnie S.P. nr 2)
Budowę szkoły TAZ rozpoczęto w 1906r. dzięki poparciu dyrektora TAZ - inż. Piotra Lubicza Strzeszewskiego. Projekt wykonał Hugo Kudera. Inwestycja z wyposażeniem wyniosła ok. 120 tyś rubli. Szkoła oddana została do użytku w 1907 r. i była najpiękniejsza i najnowocześniejsza w całym Zagłębiu Dąbrowskim. Posiadała m.in centralne ogrzewanie, oświetlenie i dzwonek elektryczny, kanalizację, szkolny kinematograf, od 1919 r. telefon. W dniu otwarcia liczyła 1000 uczniów.
Dom Ludowy
Dom Ludowy budowano w latach 1904-1907 z inicjatywy Piotra Strzeszewskiego i dyrektora TAZ Stanisława Szymańskiego. Fasadę budynku zdobiła cegła klinkierowa ,łukowe okna i drewniany dach. Dom Ludowy służył mieszkańcom miasta jako sala widowiskowa i teatralna. W latach 90-tych Pełnił funkcję ośrodka kultury i nazywano go „Ludowcem”, lub „Włókniarzem”. W 1906 r. był siedzibą Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W marcu 1948 r. Dom Ludowy pełnił funkcję sali sądowej dla zbrodniarza wojennego Rudolfa Schneidera- pracownika Gestapo w Zawierciu, którego tutaj przesłuchiwano publicznie z udziałem mieszkańców miasta.
P.10 - Huta Zawiercie
Samuel Huldczyński był współwłaścicielem Towarzystwa Akcyjnego Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza, które w 1899 r. rozpoczęło budowę huty żelaza w Zawierciu. W 1901 r. uruchomiono pierwszy piec i huta rozpoczęła działalność. Pierwszym dyrektorem huty był Julian Appler.
W 1903 r. przy hucie powstało ambulatorium i gabinet lekarski, w 1904 r. szkoła przyfabryczna, a w 1912 r. wybudowano szpital. W okresie I wojny światowej huta nie funkcjonowała. Po wojnie odbudowa huty trwała aż do 1927 r. W czasie Wielkiego Kryzysu - w latach 1932-1936 – hutę ponownie zamknięto. W czasie II wojny światowej huta produkowała na potrzeby wojenne III Rzeszy. Po II wojnie światowej Hutę Zawiercie upaństwowiono. W 1995 r. przekształcono Hutę Zawiercie w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, a w 2003 r. pakiet większościowy akcji (71%) został zakupiony przez amerykańską spółkę Commercial Metals Company. Obecnie huta funkcjonuje pod nazwą CMC Poland Sp. z o.o.
P.11 - Fabryka Opakowań Blaszanych
W 1898 r. w Zawierciu powstała tkalnia i farbiarnia. W 1909 r. na terenie spalonej tkalni założono fabrykę wyrobów metalowych i przetwórnię wosku oraz past. Od 1921 r. zakłady działały pod nazwą „Erdal”, a od 1928 r. pod nazwą „Chemimetal” i produkowały m.in. pastę do obuwia. W 1945 r. zakład upaństwowiono. W 1955 r. zakończono produkcję materiałów chemicznych i rozpoczęto wytwórnie opakowań blaszanych - zmieniono nazwę firmy na „Fabryka Opakowań Blaszanych”. W latach 70. rozpoczęto produkcję zakrywek aluminiowych do butelek. W latach 90. rozpoczął się proces restrukturyzacji. Ostatecznie w 2001 r. firmę podzielono na szereg spółek i sprywatyzowano.
P.12 - Odlewnia Żeliwa Ciągliwego
W 1886 roku, niemiecki imigrant Ernest Erbe założył niewielką kuźnię produkującą narzędzia rolnicze. Rosnący popyt na wytwarzane wyroby doprowadził do uruchomienia odlewni.żeliwa ciągliwego. W Królestwie Polskim zakład został monopolistą. Zmieniono nazwę z „Kuźnia Ernest Erbe” na: „Odlewnia Żelaza i Fabryka Maszyn Rolniczych” (od około 1901 r.), później „Fabryka Wyrobów Żelaznych”, „Fabryka Wyrobów Lano-Kutych Ernest Erbe”, a następnie o 1928 r. „Fabryka Łączników i Wyrobów Lano-Kutych Ernest Erbe” w Zawierciu.
W czasie I pierwszej wojny przedsiębiorstwo zamknięto . Podczas okupacji fabryka przeszła pod zarząd wojskowy III Rzeszy , a jej profil produkcyjny na wojskowy – amunicja. W fabryce
wytapiano odlewy skorup pocisków moździerzowych oraz artyleryjskich oraz odlewano skorupy granatów. W 1948 r. połączono Odlewnię Żeliwa Ciągliwego „EE” z hutą „Ferrum” (zał. w 1899 r. przez W. Kasprowicza – od 1914 r. działającą pod nazwą „Wiktoria”). Połączone zakłady otrzymały nazwę „Odlewnia Żeliwa Ciągliwego i Wytwórnia Łączników”, która to nazwa obowiązywała do momentu utworzenia w 1995 roku Spółki noszącej aktualną nazwę „Odlewnia Żeliwa S.A.” w Zawierciu. Wyroby sygnowane inicjałami jej założyciela (EE) znane są na całym świecie.
P.13 - willa Erbego
Blisko firmy - Odlewni Żeliwa, znajduje się pałacyk - willa Ernesta Erbego wybudowana w 1886 r. Willa jest jedną zjedna z najstarszych zawierciańskich budowli. Trudno określić obecnie styl architektoniczny budynku. W środku budowli znajduje się kominek z symbolem Erbego. Na zewnątrz zdobią willę cztery kolumny.
P.14 - Zawierciańska Fabryka Maszyn „ZAFAMA”
W 1880 r. Jan Mateusz Sambor oraz Marcin Krawczyk przy dawnej ul.Pilickiej, założyli manufakturę wytwarzającą elementy urządzeń transmisyjnych, napędy siłowe używane w przędzalniach i tkalniach oraz pędnie. Od 1893 r. funkcjonowała ona jako „Ślusarsko-Mechaniczny Warsztat”. W1910 r. fabryka przyjęła nazwę "Fabryka Pędni, Maszyn i Odlewnia Żeliwa Krawczyk i S-ka" w Zawierciu. W 1919 r. fabrykę przejął inż. Ignacy Banachiewicz. W czasie okupacji hitlerowskiej fabryka nie funkcjonowała, a po wojnie została znacjonalizowana. Po wojnie fabryka wytwarzała m.in. maszyny rolnicze, górnicze, aparaturę flotacyjną. W latach 60. produkowano betoniarki, młoty i kafary oraz urządzenia dla przemysłu ceramicznego. W latach 70. zakład włączono w skład Kombinatu Urządzeń Mechanicznych „Bumar-Łabędy” (produkcja ram podwozi do żurawi i dźwigów). W 1995 r. nastąpiła rejestracja spółki pod nazwą Zawierciańska FABRYKA MASZYN "ZAFAMA" Spółka z o.o. - jedynym jej udziałowcem był "BUMAR-ŁABĘDY". Od początku XXI w. firma przechodziła proces restrukturyzacji (produkcja łożysk tocznych wielkogabarytowych). W 2013 r. nastąpiło przejęcie kapitału "ZAFAMY" przez firmę FERRO-SYSTEM.
P15 - parki i „Bocianówka”
„Park Bronisławów”
Pierwszy, nieistniejący już to tzw. – „Park Bronisławów” - powstał w 1901 r. z inicjatywy Bronisława Micińskiego (pracownika TAZ). Park zlokalizowany był między ulicami Łośnicką – (Piłsudskiego), Ogrodową, Krótką, Dojazd, a Wierzbową. W parku tym znajdowały się m.in.: korty tenisowe, kręgielnia, czy krykiet. W parku ufundowano także pomnik ku czci Adama Mickiewicza.
Park im. Adama Mickiewicza (obecnie Park Miejski)
Park im. Adama Mickiewicza powstał inicjatywy Jakuba Loewensteina, otwarty został 1.09.1929 r. W parku były m.in. małe ZOO, staw z wypożyczalnią kajaków, kawiarnia „Bocianówka” i zadaszony krąg do tańca. Wstęp do parku był płatny w dniach imprez i zabaw tanecznych, a opłata wynosiła 2 zł. W czasie okupacji park miejski był dostępny tylko dla Niemców.
Atrakcje w Zawierciu
Bazylika św. Apostołów Piotra i Pawła w Zawierciu
