Początek rzeki w Zawierciu-Kromołowie

Warta to rzeka równie wyjątkowa dla całej Polski, jak Wisła. Tylko o niej, obok królowej polskich rzek, śpiewamy w hymnie narodowym. Ją, po Wiśle i Odrze, wymienił Jan Długosz. Łączy 5 krain geograficznych, 21 miast i 1400 wsi. Jej nazwa nawiązuje do wartkiego nurtu, który tworzy. Arkady Fiedler, polski podróżnik i pisarz, mówił o niej u źródeł – podfruwajka, a w jej dalszym biegu – zalotna,wysmukła kobieta.  Warta jest symbolem i dumą nie tylko dla kromołowian. Warta jest najbardziej znaczącym prawym dopływem Odry oraz najważniejszą rzeką Jury. Ponadto jest najdłuższą rzeką płynącą na terenie Wyżyny, jej długość to 808 km, a powierzchnię dorzecza 53.709,7 km2.

Rzeka ta bierze swój początek właśnie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej z dwóch wywierzyskowych źródeł w Kromołowie (dzielnica Zawiercia) na wysokości 384 m n.p.m. i płynie na północ w kierunku Częstochowy. Odcinek od źródeł do stawu przy Hucie "Zawiercie" jest stosunkowo czystym, wąskim strumykiem o piaszczystym dnie pokrytym niewielką warstewką mułu. Dalej ścieki przemysłowe i miejskie z miasta nieco zanieczyszczają rzekę, której czystość mimo to zdecydowanie poprawiła się w ostatnich latach.

Dalszy bieg

Za Zawierciem szerokość doliny rzeki i zasięg zalewowy jej wód ulegają znacznemu poszerzeniu. Wody zalewowe pokrywają przyległe łąki, które na odcinku do Kręciwilka są stale podmokłe. Szerokość zalewu na tym odcinku wynosi około 50 do 200 m. Średni spadek rzeki od źródeł do wspomnianej miejscowości wynosi około 5%, natomiast wodowskaz w Kręciwilku wykazuje najniższy przepływ ok. 100l/sek., zaś średni 400 l/sek. Od tego wodowskazu Warta płynie przy niskich stanach korytem o szerokości ok. 4 m i gł. 0,5 m. Dno jest nadal piaszczyste, a na brzegach rozwija się bujna roślinność w tym m.in. olchy i wierzby.

Przed Częstochową płynie równolegle do progu górnojurajskiego poprzez tzw. dolinę subsekwentną. Ten typ doliny charakteryzuje się tym, że ma płaskie dno, a ono ma z kolei niewielki spadek, który pogłębia się wraz z biegiem doliny. W okolicach Częstochowy zmienia Warta kierunek biegu na wschodni oraz zmienia się charakter doliny przełomowy. Tak nagłe załamanie się regularnego biegu rzeki wyjaśnia fakt, że w tym miejscu zatrzymał się lodowiec w czasie zlodowacenia środkowopolskiego a rzeka płynąca do tej pory w przybliżeniu w kierunku Działoszyna-Krzepic (przed zlodowaceniem łączyła się z obecnym korytem rzeki w pobliżu Załęcza i Bieńca), musiała szukać innej drogi ujścia. Ponadto wody spływające z lodowca zaburzyły dotychczasowy system hydrograficzny.

Pod koniec zlodowacenia ogromne masy lodu ulegały stopniowemu roztapianiu się, a u czoła lądolodu gromadziły się wody w postaci dużych zbiorników, które po napełnieniu się przelewały wody przez działy wodne. Ostatecznie wody znalazły ujście poprzez stałe drążenie skał osadowych w okolicy Mstowa tworząc nową przełomową dolinę rzeki. Obecnie dolina ta posiada płaskie dno o średniej szerokości 200 metrów, a skrajne punkty wynoszą odpowiednio 100 i 300 metrów. Obydwa brzegi Warty w tym miejscu są strome, a ich wysokość waha się w granicach 40-70 metrów. Tu można również zaobserwować część terasy erozyjnej, której wysokość wynosi 20 metrów. Tutaj usytuowane są również dwie terasy akumulacyjne, których wysokości wynoszą odpowiednio 20 i 8 metrów. Poniżej wzgórza Gąszczyk koryto rzeki zachowało jeszcze naturalny, meandrujący przebieg.

Dalej rzeka szeroko rozlewa się miejscami tworząc większe rozlewiska, które w okresie wezbrań wód utrudniają lub nawet uniemożliwiają przejście dnem doliny. W przełomie znajduje się kilka obfitych wywierzysk, z których warto wspomnieć o złożonym z kilku mniejszych źródeł w pobliżu dawnego folwarku w Mirowie pod wzgórzem Skałka oraz innym blisko wsi Jaskrów. Na odcinku przełomowym woda płynąca w rzece jest silnie zanieczyszczona ściekami Częstochowy przez co zamarło w niej życie biologiczne. Po pewnym czasie rzeka Warta opuszcza granice Jury, aby po zawróceniu na północ i później na zachód wrócić do granic omawianego terenu w okolicach Wąsoszy Wielkiej. Odtąd do samego Działoszyna rzeka płynie niezmienionym torem. Dopiero po minięciu tego miasteczka Warta po raz drugi przełomowoprzeciska się przez otaczające go skały aby ostatecznie zawrócić na północny-wschód i północ oraz po raz trzeci przedrzeć siękrótkim przełomem na rozległe równiny Wielkopolski. Przełomy te chronione są obecnie w utworzonym tu Załęczańskim Parku Krajobrazowym.

Miasta położone nad rzeką Wartą:

Zawiercie, Myszków, Częstochowa, Działoszyn, Sieradz, Warta, Uniejów, Koło, Konin, Zagórów, Pyzdry, Śrem, Mosina, Puszczykowo, Luboń, Poznań, Murowana Goślina, Oborniki, Obrzycko, Wronki, Sieraków, Międzychód, Skwierzyna, Gorzów Wielkopolski, Kostrzyn nad Odrą.