Wokół nazwy „Zawiercie” krążyły różne teorie - od tych bajkowych aż po te najbardziej realne. A jak z historią Zawiercia było, gdzie się zaczęła i jakimi ścieżkami podążała – opowiada dr Marcin Janeczek. Dziś 110. rocznica nadania Zawierciu praw miejskich.

Pierwsze wzmianki

Pierwsza historyczna wzmianka o mieście pochodzi z 1431 r., kiedy było małą cząstką rozległych dóbr księcia opolskiego Bolesława V. Jeszcze wcześniej właścicielem Zawiercia był Otton z Pilicy. Natomiast po nim wieś odziedziczyła jego córka Elżbieta. Jej pierwszym mężem był Granowski, a potem była żoną Władysława Jagiełły.

Jaka była przemysłowa historia naszego miasta?

Wokół nazwy „Zawiercie” w nauce polskiej krążyły różne teorie - od tych bajkowych aż po te najbardziej realne. Niemniej najbardziej trafną teorią jest ta określająca miejsce położone nad rzeką Wartą.

W 1536 r. król Zygmunt Stary złożył w tutejszej kuźni zamówienie na wykonania 10 powózek i 120 szyn większych. A rok później zamówił 60 łańcuchów, 60 siekier, 60 rydli, 60 łopat żelaznych, motyki, kilofów oraz 60 łopatek. To mogło świadczyć tylko o jednym – skoro król składał tu zamówienia na potrzeby wojskowe, to była to jedna z lepszych kuźni.

Początek uprzemysłowienia Zawiercia Małego zawdzięczać należy Piotrowi Gostkowskiemu. Około 1810 r. założył manufakturę włókienniczą i w 1833 r. przekształcił ją w zakład typu fabrycznego. W 1879 r. zarząd Towarzystwa Akcyjnego Zawiercia uruchomił fabrykę tkanin. Ginsbergowie w tym samym roku przystąpili także do budowy fabryki z trzema oddziałami - przędzalnią, tkalnią i niciarnią. Fabryka Ginsbergów została uruchomiona w 1880 r. Siedem lat później założono w fabryce TAZ wewnętrzną linię telefoniczną. Fabrykę później rozbudowano o przędzalnię odpadową, którą z kolei uruchomiono w 1889 r. Fabryka Ginsbergów została kupiona przez TAZ w 1890 r.

Przedsiębiorstwo zatrudniało w tym czasie 4073 robotników - około 2259 mężczyzn, 364 kobiety, około 1080 młodocianych w wieku od 15 do 18 lat. Ważną rolę w rozwoju przyszłego miasta odegrały przedsiębiorstwa metalowe. Takie firmy jak: Ernest Erbe, Ferrum, Ułan, Sambor i Krawczyk, Liniarnia, Jan Mecner, Fabryka Opakowań Blaszanych, Suchy Element Elektryczny czy Huta Zawiercie.

Od kopalni po kryształowe skarby

Na terenie Zawiercia uruchomiono też kopalnię węgla brunatnego i rudy żelaza. W 1897 r. powstała huta Towarzystwa Akcyjnego Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza „Huldczyński”. Pierwszą historyczną wzmianką o fabryce szkła we wsi Zawiercie Kromołowskie zamieszcza dokument z 1880 r. Był to doroczny raport naczelnika gminy w Kromołowie o stanie przemysłu na podległym mu terenie sporządzonym dla naczelnika powiatu w Olkuszu. Inicjatorem produkcji wyrobów ze szkła był tutejszy właściciel ziemski Andrzej Chmielewski. Po jego śmierci szklarnię przejął A. Grylak. Ten zaś odsprzedał ją 20 lutego 1883 r. Markusowi Holenderskiemu i Samuelowi Mendelsonowi. Ponownie szklarnia została sprzedana 13 grudnia 1883 r. Transakcję tę zawarto z przedsiębiorstwem S. Reich i spółka.

Firma, od 1813 r., była znanym producentem wyrobów szklanych. Reichowie, by osiągnąć zyski, musieli zainwestować część kapitału w hutę w Zawierciu. Jej pierwsza rozbudowa nastąpiła w latach 1884-1887, a pobudowane wówczas obiekty i urządzenia nie uległy większym zmianom przez wiele następnych dziesięcioleci. Przy hucie powstała straż pożarna i wśród zbudowanych obiektów jeden przeznaczono na remizę. Dla 15 rodzin pracowników wzniesiono pierwszy mieszkalny dom fabryczny. Dalsza rozbudowa szklarni nastąpiła w 1890 r., a zakończono ją wraz z postawieniem budynku magazynu (1899 r.). Na przełomie XIX i XX wieku na terenie zaboru rosyjskiego istniały już 22 huty szkła, w tym w guberni piotrkowskiej zlokalizowanych było 5 takich fabryk.

W 1900 r. zmieniono status firmy, tworząc „Towarzystwo Akcyjne Huty Szkła w Zawierciu dawniej S. Reich & Ska w Zawierciu”. Współwłaścicielem firmy, obok Alojzego Reicha, został Emanuel Marcus, przybyły do Zawiercia jeszcze w 1884 r. i pełniący potem przez długi czas funkcję dyrektora huty. Zajęto się wówczas budową kolonii fabrycznej z mieszkaniami dla robotników. Po wybuchu I wojny światowej (1914 r.) działalność huty została przerwana. Po zakończeniu wojny i ogłoszeniu 11 listopada 1918 r. niepodległości Polski produkcję wznowiono już w grudniu tego samego roku.

Pod okupacją

Po wybuchu II wojny światowej 1 września 1939 r., okupant wkroczył do Zawiercia 4 września 1939 r. Produkcja była kontynuowana, przy czym szkło gospodarcze wytwarzano w mniejszym zakresie, skupiając się na szkle oświetleniowym. Narzucony przez okupantów burmistrz Zawiercia Wilhelm Frick wydał zarządzenie o utworzeniu w Zawierciu zamkniętej dzielnicy mieszkalnej dla Żydów (tzw. Getto). Ta dzielnica istniała do sierpnia 1943 r. i została przez Niemców zlikwidowana, natomiast majątek żydowski została rozdzielony pomiędzy Niemców. Po sześciu latach wojny wojska radzieckie wkroczyły do Zawiercia 20 stycznia 1945 r. Działania wojenne w Europie zakończyły się 9 maja 1945 r. Polska znalazła się w bloku państw komunistycznych. Hutę znacjonalizowano i uruchomiono ponownie w 1945 r.

Po wojnie

Już w pierwszej połowie lat 50. powstały w Zawierciu zakłady - np. Zawierciańskie Zakłady Przemysłu Terenowego, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska, Spółdzielnia Pracy Robotników Tartacznych „Drzewo”, Odzieżowa Spółdzielnia Pracy im. Róży Luksemburg, Budowlana Spółdzielnia „Odbudowa”, Powszechna Spółdzielnia Spożywcza. W 1975 r. utworzono wspólne przedsiębiorstwo polsko–niemieckie PRL i NRD Przędzalnia „Przyjaźń”. Wznowiona produkcja przyczyniła się do rozwoju miasta, a okręg zawierciański – w zakresie produkcji - był drugim po częstochowskim. Duża migracja ludności z okolicznych miejscowości wpłynęła na coraz większą liczbę mieszkańców Zawiercia.

Czasy przemiany

Przemiany polityczne i gospodarcze zapoczątkowane w 1989 r. zapowiadały zmianę w wielu dziedzinach, a szczególnie w systemie gospodarczym. Polska wychodziła z okresu komunistycznego, wchodząc w system kapitalistyczny. Przejście w gospodarkę wolnorynkową dla wielu przedsiębiorstw okazało się wielkim wyzwaniem. Kryzys gospodarczy dotknął wiele zakładów. Pojawiło się nowe zjawisko, czyli bezrobocie. Nowy system, który przyniósł wolność, wymagał wielu reform i zmian, by stworzyć demokratyczne państwo. W 1998 r. huta została przekształcona w spółkę akcyjną, przechodząc w 2009 r. w ręce prywatnych inwestorów. Huta znajdowała się na liście Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Asortyment produkcji został poszerzony o bardziej skomplikowane wyroby – wazony, patery, karafki, puchary, kielichy, szklanki, talerze, cukiernice i popielnice. Ponadto, nie rezygnując z wytwarzania opakowań szklanych, rozpoczęto na dużą skalę produkcję szkła oświetleniowego na rynek austro-węgierski. Z kolei na potrzeby rynku rosyjskiego produkowano przedmioty użytkowo-ozdobne ze szkła kryształowego ołowiowego, uruchamiając w tym celu nową linię technologiczną. Jednak w 2016 r. spółka ogłosiła upadłość.

Foto: Ciekawa Przeszłość/Facebook